Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Anayasa Mahkemesi İçtihatları

15.07.2025 00:00

I. GİRİŞ

Ceza hukuku, bireyin temel hak ve özgürlüklerine en ağır şekilde müdahale etme gücüne sahip normatif bir alandır. Bu nedenle ceza normlarının uygulanmasında orantılılık, gereklilik (ultima ratio) ve insan haklarına uygunluk ilkeleri vazgeçilmezdir. Ekonomik faaliyetlerin bir enstrümanı olan çekin karşılıksız çıkması durumunda ceza hukukunun devreye girmesi, uzun yıllardır hem doktrinde hem de yargı pratiğinde tartışmalara neden olmaktadır. Bu bağlamda, 5941 sayılı Çek Kanunu'nda düzenlenen yaptırımların, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) ile ne ölçüde bağdaştığı ciddi biçimde sorgulanmaktadır.

II. 5941 SAYILI KANUN'DAKİ CEZAİ SORUMLULUĞUN HUKUKİ ANALİZİ

5941 sayılı Çek Kanunu'nun 5. maddesi uyarınca, karşılıksız çek keşide eden kişi hakkında adli para cezası öngörülmektedir. Ancak, bu cezanın ödenmemesi durumunda, 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun'un 106. maddesi gereğince bu ceza doğrudan hapis cezasına çevrilmektedir. Böylelikle, özünde bir borç ilişkisi niteliği taşıyan ekonomik uyuşmazlık, bireyin özgürlüğünün kısıtlanmasına yol açmaktadır.

Bu uygulama, Anayasa'nın 38. maddesinin 8. fıkrasında açıkça yer verilen "Hiç kimse, yalnızca sözleşmeden doğan bir yükümlülüğü yerine getiremediği için özgürlüğünden alıkonulamaz" hükmüyle açık bir çelişki içindedir.

III. ANAYASA MAHKEMESİ'NİN GÖRÜŞÜ: SOSYAL ZARAR, ORANTISIZLIK VE HAK İHLALİ

Anayasa Mahkemesi, 2011/31 E. ve 2011/56 K. sayılı kararında, karşılıksız çek düzenleme fiiline uygulanan hapis cezasını orantısız bulmuştur. Kararda öne çıkan gerekçeler şu şekildedir:

* Ceza, mağdurun zararı açısından tazmin edici etkisini yitirmiştir.

* Hapis tehdidi, borçluyu sosyal ve ekonomik hayattan dışlamaktadır.

* Borçlunun topluma yeniden kazandırılmasını engelleyen bir etki yaratmaktadır.

Mahkeme bu yaklaşımı, Anayasa'nın hukuk devleti ilkesi ve insan onuruna saygı prensibi çerçevesinde değerlendirmiştir.

IV. AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARLARI:

Söyler v. Türkiye Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, 17 Eylül 2013 tarihli Söyler v. Türkiye (Başvuru No: 29411/07) kararında, Türkiye'de karşılıksız çek keşide edilmesine uygulanan hapis cezasını, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ne aykırı bulmuştur. Kararda öne çıkan başlıca tespitler şunlardır:

* Karşılıksız çek borcu, esas itibarıyla sözleşmesel bir yükümlülük olup, bu durumda hapis cezası ölçüsüz ve gereksiz bir yaptırımdır.

* Başvurucunun adil yargılanma hakkı (AİHS m.6) ile kanunsuz ceza olmaz ilkesi (AİHS m.7) ihlal edilmiştir.

* Hapis yaptırımı, başvurucunun mülkiyet hakkına da müdahale teşkil etmektedir (Ek Protokol 1, Madde 1).

V. AVRUPA ÜLKELERİNDE UYGULAMALAR

Avrupa ülkelerinde karşılıksız çek fiiline yönelik yaklaşım daha çok idari ve mali tedbirler üzerine inşa edilmiştir:

* Fransa: Ceza değil, idari ve bankacılık yaptırımları uygulanır (çek yasağı, hesap kapatma).

* İngiltere: "Conditional discharge" sistemiyle cezalandırmadan çok yapılandırma ve çözüm odaklı süreç yürütülür.

* Almanya: Sadece açık bir dolandırıcılık kastı varsa ceza uygulanır; borç ilişkileri ile ceza hukuku katı çizgilerle ayrılmıştır.

VI. ALTERNATİF BİR MODEL: EKONOMİK SUÇLARA EKONOMİK ÇÖZÜM

Yeni bir model önerisi olarak, uzlaşma esaslı ve ceza dışı bir sistem önerilmektedir:

Temel İlkeler:

* Hapis cezası kaldırılmalıdır.

* Mağdurun zararının tazmini, failin ödeme gücüyle orantılı şekilde uzlaşma yoluyla sağlanmalıdır.

* Mahkeme süreci resen yönlendirici olmalı ve alternatif çözüm yollarına teşvik etmelidir.

* Ödeme planı, icra hukukuna entegre edilerek, ceza infaz sistemi sürecin dışında bırakılmalıdır.

Süreç İşleyişi:

* Fail, çek bedeli + faiz + zarar + yargılama masraflarını ödemeyi taahhüt eder.

* Ödeme tek seferde yapılamıyorsa, 12 aya kadar ödeme planı hazırlanır.

* Ödeme tamamlandığında:

* Soruşturma aşamasındaysa: Takipsizlik kararı,

* Yargılama aşamasındaysa: Davanın düşmesi,

* Hüküm kesinleşmişse: Hükmün kaldırılması sağlanır.

VII. ÖNERİLEN MODELİN AVANTAJLARI

* Cezaevi yükü hafifler: Binlerce kişi hapis tehdidinden kurtulur.

* Mağdur etkin şekilde korunur: Alacağın tahsili daha olası hale gelir.

* Yargı üzerindeki yük azalır: Süreç icra sistemine devredilir.

* Ticaret güveni güçlenir: Ceza tehdidi değil, güven teşvik edilir.

* AİHM ve AYM içtihatlarıyla uyum sağlanır: Ulusal ve uluslararası hukukta çelişki giderilir.

VIII. SONUÇ: EKONOMİK ADALET ve HUKUK DEVLETİ

Karşılıksız çek nedeniyle uygulanan hapis cezası, hukuki güvenlik, insan hakları ve ekonomik rasyonalite açısından sürdürülebilir değildir. Bu çerçevede:

* 5941 sayılı Kanun'da köklü bir reform yapılması gereklidir.

* Ceza adalet sistemi, telafi ve uzlaşma eksenli şekilde yeniden kurgulanmalıdır.

* AİHM ve AYM içtihatları, yasa koyucu ve uygulayıcılar tarafından esas alınmalı; bireysel özgürlük, ekonomik düzenin önünde engel değil, onu tamamlayan bir unsur olarak değerlendirilmelidir.

"Hapis değil uzlaşma, ceza değil telafi."

Bu dönüşüm, sadece teknik bir yasa değişikliği değil; insan onuru, hukukun üstünlüğü ve çağdaş uygarlık düzeyiyle uyumlu bir zihniyet değişimini temsil etmektedir.

KAYNAKÇA

* T.C. Anayasası, m. 38/8.

* Anayasa Mahkemesi, E. 2011/31, K. 2011/56, Karar Tarihi: 27.10.2011.

* Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Söyler v. Türkiye, Başvuru No: 29411/07, Karar Tarihi: 17.09.2013.

* 5941 sayılı Çek Kanunu, m. 5.

* 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun, m. 106.

* Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Madde 6, 7 ve Ek Protokol 1 - Madde 1.

* Karşılaştırmalı hukuk literatürü ve ülke uygulamaları (Fransa, Almanya, Birleşik Krallık).